Classical Halász V-János
KoZ190317 Romantisch Avontuurtje

Dag luisteraars, vandaag alleen maar muziek. Romantische muziek van de componisten Robert Schumann en Felix Mendelssohn.

Een symfonie die hij op aandringen van zijn vrouw Clara in 1841 is begonnen omdat zij van hem graag orkestrale muziek wilde horen. In dat jaar ging hij voortvarend van start en binnen een maand had hij zijn eerste symfonie klaar: de Frühlingssymphonie. Gelijk erachteraan volgden een symfonietta voor orkest en het eerste deel van zijn pianoconcert. Halverwege dat jaar begon hij te werken aan een symfonie in D-mineur die aan het eind van datzelfde jaar in première ging. Het concert werd een grote flop en de componist kreeg het gevoel dat de koele reactie van het publiek te wijten was aan de kwaliteit van zijn symfonie.
Hij legde het werk opzij en gaf geen toestemming tot verdere uitvoeringen en hij hield publicatie tegen.
Bijna tien jaar later en twee nieuwe symfonieën verder keerde Schumann terug naar zijn eerdere creatie. Na een uitgebreide revisie hield hij eind 1852 zijn Symfonische Fantasie opnieuw ten doop. Dit is de originele titel, maar kort voor de première veranderde hij de naam definitief in Vierde Symfonie, alsof het stuk nooit eerder had bestaan.

De Vierde van Schumann is een afwisselend en origineel stuk met sterke contrasten tussen gevoelige, en zo hier en daar sombere lyriek en uitbundige energie. Goed mogelijk dat deze twee kanten een afspiegeling is van Schumann’s eigen persoonlijkheid. Hij schreef erover als “Florestan” en “Eusebius” die ook de twee tegengestelde zijden vormen van de geestesziekte waaraan hij leed.
Het werk onderscheidt zich – zeker in die tijd – door de afzonderlijke delen die in elkaar overlopen. Ook de originele titel “Symfonische Fantasie” is niet verwonderlijk: de struktuur van de symfonie is behoorlijk vrij en bij nadere bestudering ook behoorlijk ingewikkeld. Schumann’s grote voorbeelden bij de compositie van de Vierde zijn Beethoven en Schubert. De geleidelijke opbouw naar het laatste deel en de herhaling van de trio-sectie in het derde deel zijn mooie voorbeelden hiervan. Deze motieven komen overigens vaak in de andere delen voor en een mooi voorbeeld daarvan is het beginthema van de symfonie die weer opduikt in het tweede deel. Deze thematische transformatie is later door veel componisten toegepast.

Met de definitieve voltooiing van de Vierde is ook Schumann’s creatieve loopbaan vrijwel ten einde gekomen. De psychische stoornis waaraan hij leed begon in die periode steeds erger te worden en ontspoorde uiteindelijk volledig. Hij had altijd al geleden aan stemmingswisselingen en daar kwamen auditieve hallucinaties en waandenkbeelden bij. Hij probeerde zichzelf te verdrinken door van een brug in de Rijn te springen maar hij werd opgevist en naar een inrichting in de buurt van Bonn gebracht. Uiteindelijk heeft hij zichzelf doodgehongerd omdat hij zelfs zijn voedsel niet meer vertrouwde.

Generaties na Schumann, en dan met name de professionele musici, hebben altijd gemengde opvattingen gehad over de symfonieën van Schumann. De bezwaren hadden altijd betrekking op de orkestratie.
De originele versie van de Vierde verschilt aanzienlijk met de definitieve. Structuur is compacter, bepaalde frasen zijn uitgerekt of ingekrompen maar de orkestratie is de grootste wijziging: passages die solistisch in de originele versie stonden zijn veelal verdubbeld of te horen in meerdere instrumentengroepen gelijktijdig. Men kon de reden aanvankelijk niet achterhalen. Johannes Brahms gaf de voorkeur aan de originele versie maar dat stuitte op sterk verzet van Schumann’s vrouw Clara.
Schumann was geen goede dirigent en orkesten konden niet functioneren onder zijn zwakke muzikaal-leidinggevende capaciteiten. Om te voorkomen dat belangrijke melodielijnen zouden wegvallen door spelers die hun inzet mistten, zou Schumann ze hebben verdubbeld zodat er altijd wel iemand zou zijn die zou inzetten. Volgens Clara daarentegen was de definitieve versie de versie die Schumann’s muzikale bedoelingen het beste weergaf en was het geen compromis ter wille van tekortschietende orkestmusici. Tegenwoordig horen wij bijna altijd de definitieve.
Toch is er vaak aan muziek van Schumann gesleuteld door bijvoorbeeld Gustav Mahler die het werk van Schumann proberen te verbeteren. Critici laken veelal de dikke en ondoelmatige instrumentatie, het gebrek aan afwisseling in de orkestklank en incidentele blunders zoals het schrijven van noten die buiten het bereik van een instrument liggen.

We moeten ons wel beseffen dat die tijd anders is dan de tijd waarin wij nu leven. Steeds meer wordt geaccepteerd dat Schumann wist wat hij wilde en dat ook nauwkeurig op papier heeft gezet. De instrumenten en het orkest klonken in die tijd anders dan tegenwoordig. Ook de orkestbalans was anders: zo zaten de eerste en twede violen vroeger als groep tegenover elkaar in plaats van naast elkaar. Wat vroeger precies goed klonk, klinkt nu uit balans tenzij de spelers zich in hun manier van spelen aanpassen aan het klankbeeld dat de componist voor ogen had.

Verder moet men zich realiseren dat Schumann een heel eigen klankwereld oproept. Daniel Barenboim vergelijkt de symfonieën van Schumann met een persoon die niet helemaal in de maatschappij past, die anders denkt en zich anders kleedt. Zo is het symfonische werk van Schumann in zekere zin een buitenbeentje in het symfonische repertoire, en moet je je vooroordelen over hoe een symfonie hoort te klinken opzij zetten om er onbevangen van te kunnen genieten.

Track 1 Schumann - Symphony No. 4

Luisteraars, ik was niet kort van stof voorafgaand aan deze symfonie. Ik hoop in ieder geval niet nutteloos te zijn geweest. Feit is wel dat wij nu al afscheid gaan nemen en dat ik informatie over het nu volgende en laatste werk moet laten voor wat het is. Bob Voorn wil ik hartelijk danken voor de techniek. Ik hoop dat u heeft kunnen genieten van Schumann’s Vierde. Nu snel naar Perahia’s interpretatie van Mendelssohn’s eerste Pianoconcert. Een fijne dag!!

Track 2 Murray Perahia plays Mendelssohn's Piano Concerto No. 1 (1974)